Tkactwo tabliczkowe na ziemiach polskich – przegląd badań

Podsumowując roczny projekt „Tkactwo tabliczkowe wczoraj i dziś – badania, warsztaty, monografia”, przedstawiamy Wam krótkie omówienie i zestawienie znalezisk tkactwa tabliczkowego z terenów Polski. Jest to umowna granica geograficzna zastosowana po to, aby skupić się na znaleziskach z tych terenów oraz spopularyzować wyniki wieloletnich badań w dziedzinie technik tkackich, prowadzonych w Polsce przez archeologów specjalizujących się w historii tekstyliów. Zestawienie powstało w wyniku badań literatury, jak i konsultacji z ekspertami akademickimi i muzealnikami, którym ogromnie dziękujemy za wsparcie.

POBIERZ DARMOWY PDF EDUKACYJNY „TKACTWO TABLICZKOWE NA ZIEMIACH POLSKICH. PRZEGLĄD BADAŃ„

Poszukując informacji o historii tkactwa tabliczkowego na ziemiach polskich, zadawaliśmy sobie następujące pytania:

• Z jakiego okresu pochodzą znaleziska tkactwa tabliczkowego z terenów Polski?
• Jakimi technikami były wykonane?
• Jakie wzory się na nich znajdują?
• Czy były importowane czy wykonywane na miejscu?
• Do czego służyły taśmy wykonane na tabliczkach i kto je wykonywał?
• Do kiedy używano krosienek tabliczkowych do wyrobu ozdobnych taśm? 

Źródła

Informacji odnośnie historii tkactwa tabliczkowego dostarcza przede wszystkim archeologia. Choć tkaniny to zaledwie ułamek znalezisk archeologicznych, dzięki nowoczesnym technikom archeolodzy mogą zidentyfikować włókna, sploty oraz kolory i źródła barwników. Dzięki temu możliwe jest określenie pochodzenia znalezisk oraz ich użycia w przeszłości. Polska archeologia dostarcza naprawdę dużo wiedzy w postaci artykułów i książek napisanych w przystępny sposób i często dostępnych online. 

Informacji o technikach tkackich, wzorach i funkcjach pasów w czasach nowożytnych, w XIX i XX wieku dostarcza etnologia i antropologia kultury, w szczególności stara dobra etnografia i książki o kulturze ludowej.

Poza literaturą badawczą, źródłem informacji o tkactwie tabliczkowym są same obiekty, znajdujące się w archiwach muzeów, zarówno archeologicznych, jak i etnograficznych. Niestety obecnie bardzo mało taśm wykonanych na tabliczkach znajdziemy na ekspozycjach archeologicznych. W muzeach etnograficznych znajdują się bardzo bogate zbiory pasów wykonanych na bardku, metodą wybierania wzoru i na krosnach. Zdecydowanie mniej jest krajek tabliczkowych. 

Co ciekawe, archeolodzy i etnografowie inaczej nazywają pasy wykonane na tabliczkach. Wśród etnografów popularny jest termin krajka, podczas gdy w literaturze archeologicznej częściej spotykamy termin techniczny i opisowy – taśma wykonana na krosienku tabliczkowym lub po prostu, na tabliczkach.

Skąd wiadomo, że tkanina jest wykonana na tabliczkach?

Podczas określania technologii wykonania taśmy badacze zwracają uwagę na splot i ułożenie dwóch zespołów nici – osnowy i wątku. Przez stulecia wymyślono wiele mechanizmów i zaskakujących technik tkania pasów. Najprostsze i najstarsze z nich to m.in. deska tkacka, tzw. bardko oraz krosienka tabliczkowe. Krajki wykonane na bardku mają splot prosty, płócienny. W przypadku tabliczek badacze sprawdzają, czy nici osnowy są charakterystycznie skręcone wokół własnej osi. Taki skręt odróżnia taśmy wykonane na tabliczkach od innych. Trzeba jednak pamiętać, że brak takiego skrętu nie oznacza, że tabliczki jako metoda wykonania są od razu wykluczone. Za pomocą tabliczek można uzyskać tkaninę w splocie prostym (rypsowy osnowowy) poprzez obracanie tabliczek na przemian do przodu i do tyłu. Powstały w ten sposób splot jest bardzo trudny do odróżnienia od identycznych, ale wykonanych z użyciem innych narzędzi tkackich (Chmielecki 2009: 161). Dlatego samo określenie splotu może nie wystarczyć do zakwalifikowania zabytku do konkretnej techniki. 

Przy gruntownym badaniu biorącym pod uwagę obiekt, analogiczne znaleziska oraz dotychczasową wiedzę o technologii tkactwa danego okresu, można jednak postawić co najmniej dobre hipotezy. Wiele fragmentów tkanin znalezionych przez archeologów w latach powojennych (1950–1970, okresie rozkwitu polskiej archeologii) nie zostało jeszcze zbadanych lub potrzebuje nowych badań z użyciem nowoczesnych technologii, dzięki którym dawne przypuszczenia co do techniki wykonania mogą zostać zweryfikowane. Przykładem mogą być taśma ze Starego Brześcia (nr 16 w Tabeli 1) oraz jedwabne pasamony z Gródka nad Bugiem (nr 11 w Tabeli 1), które doczekały się gruntownych badań dopiero w drugiej dekadzie XXI wieku.

Naturalna konserwacja

Wśród archeologicznych znalezisk tkanin tabliczkowych dominują taśmy wykonane z włókien zwierzęcych. Ich zachowaniu sprzyja kwaśne środowisko, które z kolei powoduje szybki rozkład włókien roślinnych. Brak znalezisk krajek z lnu czy konopi nie oznacza jednak, że nie używano tych włókien do tkania. Wynika on raczej z warunków naturalnej konserwacji oraz faktu, że luksusowe taśmy, np. jedwabne, w odróżnieniu od codziennych (np. lnianych) stanowiły wraz z biżuterią i bronią wyposażenie grobowe. Struktura tkanin wykonanych z wełny czy jedwabiu w styczności z metalowymi ozdobami – guzikami, broszkami, ulega spowolnionemu rozkładowi. Znane są przede wszystkim konserwacyjne właściwości srebra i brązu, stąd często archeolodzy znajdują krajki w pochówkach bogatych w biżuterię. Podobnie konserwująco działa żelazo – rdza usztywnia tkaninę, powoduje jednak, że jej analiza jest trudna. Zjawisko konserwacji przez tlenki metali nie zachodzi w przypadku włókien roślinnych, które ulegają całkowitemu rozkładowi. 

Początki tkactwa tabliczkowego

Tabliczek tkackich używano na terenach polskich co najmniej od czasów rzymskich. Nie można jednak wykluczyć, że były znane wcześniej. Znaleziska z terenów dzisiejszej Ukrainy (kurhan 8 z Kolodyste) i Rosji (kurhan 2 w Nowoswobodnaja, blisko granicy z Gruzją), określone jednoznacznie jako wykonane na tabliczkach, są datowane na epokę kamienia (Chmielewski 2009: 160). Pozostałości krajek tabliczkowych na terenach polskich znane są z okresu wczesnej epoki żelaza (kultura łużycka i halsztacka). Są to trzy znaleziska: z Domasławia, Teklina i Zakrzewa. Więcej znalezisk taśm tabliczkowych, w tym przede wszystkim brzegów początkowych tkanin, datowanych jest na pierwsze wieki naszej ery – okres wpływów rzymskich (kultura wielbarska). 

Wartość i zastosowanie tkanych taśm

Taśmy tkane na tabliczkach miały trzy podstawowe funkcje – zabezpieczania brzegów tkaniny, użytkową oraz ozdobną. Krajki stanowiły tzw. “trzeci brzeg” (lub brzeg początkowy) tkanin wykonanych na krosnach pionowych. Krosno pionowe przypomina dużą drewnianą ramę tkacką z wałem górnym do nawijania utkanego fragmentu i pionowymi nićmi osnowy obciążonymi glinianymi lub kamiennymi ciężarkami. Tkanina zrobiona na warsztacie pionowym posiadała trzy brzegi – dwa wzdłuż oraz jeden początkowy – poprzeczny, wykonywany często na krosnach tabliczkowych. Nici wątku krajki stanowiły osnowę całej tkaniny. Brzeg wykonany na tabliczkach wzmacniał i zabezpieczał tkaninę przed pruciem. Brzegi wykonywano na kilku lub nawet kilkudziesięciu tabliczkach. Nie używano tabliczek do zabezpieczania materiałów tkanych na krosnach poziomych. 

Archeolodzy odkryli kilka fragmentów tkanin z brzegiem wykonanych na tabliczkach, m.in. w Gronowie, Odrach oraz Czarnówku. Tkaniny z tabliczkowymi brzegami i frędzlami, kraciaste i gładkie, są pozostałościami płaszczy, jakich liczne przykłady znajdujemy w północnoniemieckich i duńskich znaleziskach bagiennych. 

Z czasem krajki stały się oddzielnymi taśmami używanymi jako pasy do ubioru, elementy nakryć głowy (zwłaszcza kobiecych) oraz ozdobne obszycia rękawów, kołnierzy i krawędzi ubiorów. Mocne i elastyczne taśmy tabliczkowe sprawdzały się także jako różnego rodzaju sznurki, troczki i wiązania, np. część wyposażenia jeźdźca, czego przykładem jest XIV–wieczna taśma z Siewierza. 

Najcenniejsze taśmy – z jedwabiu, z dodatkowymi wzorami uzyskanymi złotą lub srebrną nicią były oznaką bogactwa i wysokiego statusu społecznego. Szacuje się, że w VII wieku długa taśma jedwabna o szerokości 2 cm mogła być warta w przybliżeniu tyle co stalowy hełm, kolczuga i miecz w opasaniu (Nowosad et al. 2018). Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie jak jedwabne taśmy docierały na tereny dzisiejszej Polski. Istnieją co najmniej dwie hipotezy. Pierwsza z nich wskazuje na podróże arabskich kupców na te terytoria, druga podkreśla rolę Wikingów – ich wypraw handlowych i grabieży na południu Europy, w Bizancjum i Azji. Z wykopalisk w wikińskiej osadzie handlowej Birka mamy ponad 40 fragmentów jedwabnych i broszowanych taśm tabliczkowych z IX i X wieku. Słynnym znaleziskiem jest także niedokończona taśma znaleziona razem z tabliczkami w pochówku kobiecym na łodzi Oseberg z IX wieku. Większość jedwabnych taśm znalezionych na terenach polskich przypomina wczesnośredniowieczne znaleziska ze Skandynawii i Rusi, co może potwierdzać, że były importowane lub wykonane na tych terenach z importowanego jedwabiu. Sama technika tkania na tabliczkach była z pewnością znana po drugiej stronie Bałtyku, w Gdańsku znaleziono 4–otworowe tabliczki wykonane z kory, datowane na XII wiek.

Moda na taśmy trwała przez całe średniowiecze i dotyczyła wszystkich warstw społecznych. Lokalnie tkano z lnu, konopi oraz z wełny. Z tych włókien powstawały taśmy codziennego użytku oraz brzegi tkanin. Krajki domowej produkcji nie były tak spektakularne jak te cechowe, często ozdabiane złotą czy srebrną nicią. Niewiele z nich się zachowało ze względu na zastosowane tylko naturalne włókna (bez metalowych oplotów) i barwniki oraz fakt, że były tkane w domostwach, poza ośrodkami miejskimi, na których często koncentrują się badania archeologiczne. Stąd wynika nadreprezentacja dekoracyjnych, jedwabnych taśm w znaleziskach wykopaliskowych. Niższe klasy społeczne nosiły pasy wełniane, wielką rzadkością i luksusem były taśmy jedwabne. W domach na krosienkach tabliczkowych naśladowano bardziej wyrafinowane wyroby pasamoniczne, z przedstawieniami figuralnymi i roślinnymi. 

Od domowego warsztatu do pasamonictwa

Warsztat tkacki stanowił wyposażenie gospodarstwa domowego. Tkaniem zajmowały się przede wszystkim kobiety, które wytwarzały materiały na ubrania, sznury, wstążki i inne tekstylia potrzebne na co dzień. W okresie średniowiecza tkactwo uległo dużej profesjonalizacji, wyodrębniły się wyspecjalizowane rzemiosła oraz cechy. W przypadku tkania ozdobnych taśmy – do XVI wieku wyrobem taśm zajmowały się głównie kobiety. Było to popularne zajęcie na dworach, co potwierdzają liczne ikonografie. Dla wielu kobiet tkanie pasów było źródłem utrzymania (Grupa 2012: 156–157). Z biegiem czasu tkanie taśm, czyli pasamonictwo stało się jednak typowo cechowym i wyłącznie męskim zajęciem, w którym na poziomie zawodowym kobiety nie brały udziału. 

Pasamonictwo to rzemiosło “upiększania” stroju – produkcja wstążek, taśm, bort, galonów oraz krajek technikami tkackimi oraz pozatkackimi, np. poprzez zaplatanie nici rękami w dekoracyjne siatki typu sprang (Turnau 1987). Krosienka tabliczkowe były wyposażeniem warsztatu pasamonika. Pasamonictwo było rzemiosłem wysoce wyspecjalizowanym. Tkano bardzo wysokiej jakości taśmy jedwabne ze złotymi i srebrnymi nićmi, które ozdabiały najzamożniejsze stroje i szaty liturgiczne. W cechu czeladnicy uczyli się po kilka lat (4–6), po czym zdawali egzamin. Przepisy cechowe ograniczały liczbę czeladników. W Polsce ośrodkiem pasamonictwa był Dolny Śląsk oraz Małopolska. W końcu pierwszej połowy XVII wieku w Gdańsku działało około 300 pasamoników (Bogucka 1956: 266). W Krakowie w podobnym okresie około 50 (Turnau 1987: 188). Cech pasamoników działał również w Nysie, co potwierdza zachowana tam pieczęć cechowa z XVII w. (Antosik i Krawczyk 2014). W Europie z pasamonictwa słynęła Francja, gdzie już od od XIII wieku w paryskich cechach tkano taśmy na tabliczkach. Poza Francją sławą cieszyła się Kolonia, Niderlandy, Włochy, oraz Hiszpania. Na Wyspach Brytyjskich królował haft. 

Przełom XVI i XVII wieku przyniósł innowacje technologiczne w produkcji pasamonów – prototypy maszyn pasamoniczych. Przyjęły się one szybciej tam, gdzie nie było silnych cechów. Pierwsza maszyna wstążkarska została opatentowana w 1604 roku w Niderlandach. Autor dostał patent na 10 lat, po którego wygaśnięciu zakazano używania maszyny wstążkarskiej. Pasamonicy agresywnie protestowali, bojąc się o przyszłość swojego zawodu i konkurencyjność swoich wyrobów w stosunku do maszynowych. Obawiali się także nadprodukcji wstążek i związanego z nim spadku cen. W roku 1589 w Gdańsku utopiono w Motławie Antona Möllera, wynalazcę maszyny do tkania 4–6 wstążek na raz (Grupa & Grupa 2013: 43). Mechanizacja produkcji taśm spowodowała znaczną zmianę charakteru ich produkcji. Proste techniki tkackie zachowały się jednak na wsiach i przetrwały w kulturze ludowej. 

Krajki tabliczkowe w kulturze ludowej 

Kazimierz Moszyński w swojej książce “Kultura ludowa Słowian” wspomina o tkaniu na krosienkach tabliczkowych w kontekście Kresów Wschodnich – dzisiejszej Białorusi. Pisze, że na Białorusi na północ od Niemna spotykał tabliczki niemal w każdej wsi. Ze względu na skręcającą się osnowę miejscowi nazywali je kręconemi. Zasięg występowania tabliczek na terenach białoruskich związany jest z ich popularnością w Skandynawii i nad Bałtykiem (dzisiejsza Litwa i Łotwa). Moszyński dodaje, że krosna tabliczkowe używane były także na Bałkanach, Słowacji i Czechach. Ich występowanie było powszechne, choć rozproszone. W Polsce centralnej dużo częściej spotykało się deseczki tkackie, czyli bardka. Krosienka tabliczkowe używane były jeszcze w okresie międzywojennym. 

W ramach projektu przeprowadziliśmy kwerendę w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, gdzie znajduje się kilka prostych krajek tabliczkowych wykonanych na przełomie XIX i XX wieku na terenach dawnej Rzeczpospolitej, dzisiejszej Białorusi. 

Obecnie wiele znalezisk z lat 50–70’-tych XX wieku jest ponownie analizowanych z użyciem nowoczesnych technologii. Dzięki nim możemy zobaczyć wizualizacje wzorów i rekonstrukcje całych obiektów wykonane narzędziami grafiki komputerowej. Tkactwo tabliczkowe przeżywa swój renesans w ramach archeologii eksperymentalnej oraz w rekonstrukcji historycznej. Współczesne tkaczki i tkacze nie tyle znakomicie odtwarzają dawne technologie, ale także łączą je z innymi, tworząc obiekty użytkowe i ozdobne we współczesnej estetyce. 

Tabela 1. Zestawienie wybranych obiektów tkactwa tabliczkowego z terenów dzisiejszej Polski (stan na marzec 2021). Autorka: Emilia Pawłusz.

POBIERZ DARMOWY PDF EDUKACYJNY „TKACTWO TABLICZKOWE NA ZIEMIACH POLSKICH. PRZEGLĄD BADAŃ„

Bibliografia

Antosik Ł., Krawczyk M. (2014). Tekstylia z badań archeologicznych średniowiecznej i nowożytnej Nysy. Wstępne wyniki analiz. Nyskie Szkice Muzealne, 7, 7–19, 153–154.

Bogucka, Maria. (1956). Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII wieku. Ossolineum. 

Chmielewski, Tomasz Jacek. (2009). Po nitce do kłębka… O przędzalnictwie i tkactwie młodszej epoki kamienia w Europie Środkowej. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Semper.

Grupa, Małgorzata. (2012). Wełniane tekstylia pospólstwa i plebsu gdańskiego (XIV–XVII w.) i ich konserwacja. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Grupa, Małgorzata, Grupa, Dawid. (2013). Wstążki, wstążeczki z krypt kościoła p.w. Imienia NMP w Szczuczynie (cz. 1). W: Tajemnice szczuczyńskich krypt (tom I) pod red. Małgorzaty Grupy i Tomasza Dudzińskiego. Grajewo, Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK.

Moszyński, Kazimierz. (1929). Kultura ludowa Słowian. Cz. 1 Kultura materialna. Kraków, Polska Akademia Umiejętności.

Nowosad, Wiesław, Grupa, Małgorzata, Nowak, Marcin. (2018). Kobiece ozdoby w Płonkowie. W: Historia kościoła św. Oswalda w Płonkowie, t. 2, pod redakcją M. Grupy, K. Jarzęckiego i W. Nowosada, 81–92.

Turnau, Irena. (1987). Historia europejskiego włókiennictwa odzieżowego od XIII do XVIII w. Ossolineum.

Projekt „Tkactwo tabliczkowe wczoraj i dziś – badania, warsztaty, monografia” zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.